Orkideler, dünya genelinde 30 binden fazla, Türkiye’de ise 200’den fazla doğal türü bulunan, kırılgan ve hassas bitkiler olarak biliniyor. Bu bitkiler, yaşam döngülerini sürdürebilmek için nemli topraklara, mantarlara ve tozlayıcılara ihtiyaç duyuyor. Ancak, yaşadıkları çevredeki en küçük değişikliklerden bile kolayca etkilenebiliyorlar. Bu nedenle, orkidelerin kaybolması, doğada bir şeylerin ters gittiğine dair önemli bir uyarı sistemi olarak kabul ediliyor.
Türkiye’deki orkidelerin neredeyse tamamı tehdit altında bulunuyor. Bu türler arasında, sayıları yüzlerle ifade edilen ve yok olmanın eşiğine gelen türler de var. Bunlardan biri, endemik bir orkide türü olan Ophrys Lycia, halk arasında bilinen adıyla Likyasalebi. Bu tür, 1980 yılında İsviçreli botanikçi Jany Renz tarafından Antalya’nın Kaş ilçesinde bir köy mezarlığında keşfedildi. Likyasalebi, dünyada sadece Kaş’ın dar bir alanında yayılış gösteriyor.
Ancak, turizmin getirdiği yapılaşma ve habitat tahribatı nedeniyle Likyasalebinin yaşam alanları giderek yok oluyor. Türün doğadaki birey sayısı artık yüzlerle ifade ediliyor ve nesli kritik derecede tehlike altında.
Türkiye orkidelerini korumak için geniş çaplı, entegre bir çaba gerekiyor. Bu farkındalıktan yola çıkan Akdeniz Koruma Derneği önemli bir adım attı. Bu zorluğun üstesinden gelebilmek, orkideleri koruyabilmek amacıyla Ege Üniversitesi ile işbirliğinde yok olmanın eşiğine gelen Likyasalebi’nin neslinin devam etmesi için bütüncül bir yaklaşım getiriyor.
Geleceğe yatırım
Proje ile Likyasalebinin orta vadede canlı olarak doğal şartlarda, uzun vadede ise polen ve tohum örnekleri ile Ulusal Gen Bankası’nda korunması hedefleniyor. Koruma yaklaşımı, kontrollü çapraz tozlaşma ile tohum elde edilmesi, tohumların kültüre alınıp çoğaltılması, çoğaltılan bireylerin doğaya adaptasyonu gibi aşamaları içeriyor. Doğal ortamında tespit edilen bireyler arasından belirlenen ebeveynler yapay olarak tozlaştırıldı ve üç yıl boyunca tohum elde edildi. Elde edilen tohumlar, Ege Üniversitesi Botanik Bahçesi ve Herbaryum Uygulama ve Araştırma Merkezi'nde oluşturulan mini tohum bankasında koruma altına alındı. Proje tamamlandığında, bu tohumlar Ulusal Gen Bankası'na aktarılacak ve bilimsel çalışmalarda kullanılacak.
Proje yürütücüsü Nejdet Bozkurt, orkidelerin biyolojisi, mantarlarla ve tozlayıcılarla ilişkileri ile kültür ortamında çoğaltılması gibi alanlarda araştırma yürüttüklerini belirtti. Bozkurt, bugüne kadar aralarında Likya salebinin de bulunduğu 40’tan fazla orkide türünden yapay tozlaştırma yöntemiyle tohum elde ettiklerini kaydetti. Nejdet Bozkurt, yaptıkları bu çalışmayla, Türkiye’de ilk kez, yerel popülasyonların genetik çeşitliliğini koruma altına aldıklarının da altını çizdi. Yok olmanın eşiğindeki bir türü geri getirmenin ne denli zor olduğunun farkında olduklarını belirten Bozkurt, bunun yapılabileceğini kanıtlamak istediklerini söyledi.
