Seçimde başarılı olmak veya seçimin nasıl sonuçlanabileceğini anlamak isteyen bir siyasi parti yönetiminin seçim bölgesi hakkında olabildiğince fazla bilgiye sahip olması önemlidir. Dikkate alınması gereken bir konu geçmişte o seçim çevresinde nelerin yaşandığıdır. Bu çerçevede, 2023 seçimleri yaklaşırken İzmir halkının siyasi partilerle ilgili tercihlerinin zaman içinde nasıl değiştiğinin ve değişikliklerde hangi faktörlerin ağır bastığının anlaşılması çok faydalı olabilir.
Bu yazıda ağırlıklı olarak Prof. Dr. Tanju Tosun’un Seçimler ve İzmir adlı kitabı ile Wikipedia’daki verilerden faydalanılarak İzmir’de siyasi parti tercihlerinin genel değişimi okuyucuya sunulmakta. Bunun için 1950’den başlanarak dört ayrı dönem oluşturuldu ve bu dönemlerde ön plana çıkan (söz konusu dönemdeki genel seçimlerden birinde yüzde 20’den fazla oy alan) partiler ve oy oranları okuyucuya sunuldu. İlk dönem 1950-1960 yılları arasını kapsıyor. Bu dönem askeri bir darbe ile son buldu. İkinci dönem 1961-1980 yıllarını kapsamaktadır ki, bu dönem de askeri bir darbe ile son bulmuştur. Üçüncü dönem ise 1980-2001 yılları arasını kapsıyor. Bu dönem ekonomik bir kriz ile sonuçlanmıştır. Son dönem ise 2002’den başlayarak günümüze kadar gelen ve Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) Türkiye genelinde, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) ise İzmir genelinde baskın (dominant) parti olarak ön plana çıktığı dönemdir.
İzmir’de 1950’den 1973’e kadar DP ve AP önde
Ele alınan ilk dönemde çok partili hayata geçişin başlangıcı ile iki partinin rekabeti ön plana çıktı. Bunlardan birincisi Cumhuriyetin kurucu partisi olan CHP, diğeri ise Demokrat Partidir (DP). Söz konusu dönemde yapılan üç genel seçimde DP’nin Türkiye genelinde ve İzmir’de CHP’ye üstünlük sağladığı görülmekte (Tablo:1).
Tablo 1: 1950-1960 Dönemi Genel Seçimlerinde İzmir’de Ön plana Çıkan Partilerin Oy Oranları (%)
|
Partiler/Seçim Tarihi |
14 Mayıs 1950 |
2 Mayıs 1954 |
27 Ekim 1957 |
|
Demokrat Parti |
56.7 |
61.2 |
55.8 |
|
Cumhuriyet Halk Partisi |
41.4 |
38.8 |
40.8 |
Kaynak: Seçimler ve İzmir (Tanju Tosun)
Tablo 2’de 1960 darbesinden sonra kurgulanan yeni siyaset sahnesinde kapatılan DP’nin yerini Adalet Partisi’nin (AP) aldığı görülüyor. 1961’den 1980 askeri darbesine kadar süren bu dönemde yapılan beş genel seçimin ilk üçünde İzmir’de DP’nin geçmişte CHP’ye karşı sağladığı üstünlüğün AP tarafından devralındığı görülüyor. 1973 seçiminden itibaren ise üstünlük Bülent Ecevit’in liderliğindeki CHP’ye geçiyor. Diğer yandan, iki partinin toplam oy oranlarının yüzde 80’lerin üzerinde olduğu görülmekte. Türkiye genelinde Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ve Milli Selamet Partisi’nin (MSP) aldıkları oy oranları ile siyasette etkilerinin artırdıkları gözlenirken, bu durum İzmir için geçerli olmamıştır.
Tablo 2: 1961-1980 Dönemi Genel Seçimlerinde İzmir’de Ön Plana Çıkan Partilerin Oy Oranları (%)
|
Partiler/Seçim Tarihi |
15 Ekim 1961 |
10 Ekim 1965 |
12 Ekim 1969 |
14 Ekim 1973 |
5 Haziran 1977 |
|
Adalet Partisi |
55.0 |
62.2 |
53.2 |
39.3 |
39.7 |
|
Cumhuriyet Halk Partisi |
39.6 |
29.8 |
35.1 |
44.0 |
52.7 |
Kaynak: Seçimler ve İzmir (Tanju Tosun)
1983-2000: Karışık dönem
12 Eylül askeri darbesinden sonra halk oyuna sunularak kabul edilen 1982 Anayasasında Türkiye’de siyasi partilerin TBMM’ye girebilmeleri için yüzde 10’luk barajı aşmalarının ön görülmesine karşın oylarda bölünmenin daha fazla arttığı, siyasi partilerin kalıcı bir kurumsallaşma sürecine giremediği bir dönem yaşandı. Bu süreç İzmir’i de etkiledi. 1980-2000 arasında Türkiye’de olduğu gibi İzmir’de de oldukça karışık bir dönem yaşandığı görülüyor (Tablo 3).
Bu dönemde pek çok partinin siyaset sahnesine girdiği, siyaset sahnesinden çekildiği ve partilerin sahnedeki ağırlıklarında olağanüstü değişikliklerin yaşandığı anlaşılıyor. Seçmenler diş macunu değiştirir gibi parti değiştirmek durumunda kalıyorlar. Tablo 3’te yer alan bu partiler Halkçı Parti (HP), Anavatan Partisi (ANAP), Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP), Sosyal Demokrat Halkçı Parti, Doğruyol Partisi (DYP) ve Demokratik Sol Parti (DSP). Bu partilerin her birinin söz konusu dönemdeki hikâyesi çok farklı ve ilginç.
Tablo 3: 1983-2000 Dönemi Genel Seçimlerinde İzmir’de Ön Plana Çıkan Partilerin Oy Oranları (%)
|
Partiler/Seçim Tarihi |
6 Kasım 1983 |
29 Kasım 1987 |
20 Ekim 1991 |
24 Aralık 1995 |
18 Nisan 1999 |
|
Halkçı Parti |
37.3 |
- |
- |
- |
- |
|
ANAP |
34.5 |
35.8 |
25.6 |
18.8 |
15.8 |
|
MDP |
27.2 |
- |
- |
- |
- |
|
SHP |
- |
35.6 |
24.5 |
- |
- |
|
DYP |
- |
15.6 |
27.6 |
23.9 |
9.6 |
|
DSP |
- |
9.2 |
15.4 |
24.4 |
40.3 |
Kaynak: Seçimler ve İzmir (Tanju Tosun)
İzmir’de CHP’nin baskın olduğu dönem 2002-2018
1983 – 2000 dönemi askeri darbe ile değil ama iki büyük deprem ve ekonomik kriz ile kapandı. 2002’den günümüze kadar devam eden süreçte ise Türkiye genelinde AKP’nin baskın olduğu bir dönem yaşandı. Buna karşın aynı dönemde İzmir’de CHP’nin sürekli baskın olduğu görüldü ve bu yeni dönemde İzmir CHP’nin kalesi olarak değerlendirildi.
Tablo 4: 2002-2018 Dönemi Genel Seçimlerinde İzmir’de Ön Plana Çıkan Partilerin Oy Oranları (%)
|
Partiler/ Seçim Tarihi |
3 Kasım 2002 |
22 Tem. 2007 |
12 Haz. 2011 |
7 Haziran 2015 |
1 Kasım 2015 |
3 Kasım 2018 |
|
CHP |
29.1 |
35.5 |
43.69 |
44.27 |
45.94 |
41.3 |
|
AKP |
17.2 |
30.5 |
36.78 |
26.7 |
31.70 |
28.6 |
Kaynak: Seçimler ve İzmir (Tanju Tosun), Wikipedia
CHP 1999 seçimlerinden sonraki beş genel seçimde oylarını kademeli olarak yükseltmiş. Kasım 2018’de ise hafif bir düşüş yaşanmıştır. AKP ise oylarını yüzde 36’ya kadar yükseltebilmiş, sonra yüzde 30 civarına gerilemiştir. Bu ciddi şekilde sorgulanması gereken, ilginç bir trend. Nedenlerinin iyi anlaşılması, üzerinde düşünülmesi ve iyi analiz edilmesi gerekir.
