1908 Meclis-i Mebusan seçimlerinde oy kullanabilmek için, 25 yaşını bitirmiş erkek ve vergi ödüyor olmak koşulu vardı. Seçimler iki dereceli olarak yapılmıştı. Her elli bin nüfus bir vekil ile temsil edilecekti. Her beş yüz birinci seçmen de bir ikinci seçmeni belirleyecekti. Vekiller, ikinci seçmenlerin oyu ile saptanacaktı. Seçmen listeleri, her kazada, Belediye Reisi, Muhtar, İmam, Papaz ve Haham dan oluşan bir kurul tarafından hazırlanmıştı. Sandık kurulları ise, Heyet-i Teftişiye den gelen bir memurun başkanlığında, iki nahiye meclisi üyesi, bir imam ve bir papaz dan oluşturulmuştu.
1908 yılı salnamesinde, İzmir Sancağı nüfusu, 627.850 olarak belirtilmişti. Bu nüfusun 320.191 i müslüman, 277.657 si hristiyan ve 25.002 si museviydi. Seçmen nüfusu ise, kazada 97.502, sancakta 287.432 olarak kayıtlarda yer almıştı. Bu şekilde kesinleşen seçmen bilgisine göre İzmir Sancağı altı mebus çıkaracaktı.
Oy verme işlemleri 30 Ekim 1908 de başladı. Seçmenler 36 seçim dairesinde oylarını kullandılar. İzmir Sancağı Genel Mebus Seçimleri sonuçlarının açıklanması 15 kasım 1908 tarihinde yapıldı.
Türk adayların belirlenmesinde İttihat ve Terakki'nin etkili olduğu bilinmektedir. Seçimler, hangi milliyetin kaç mebus çıkaracağı çekismesi üzerine şekillenmişti. İttihat ve Terakki adaylarını en çok zorlayan seçim çalışması Rumlar tarafından yürütülmüştür. Rumların seçim örgütlenmesi Patrikhane tarafından yürütülüyordu. Seçim deneyimi olan Rum toplumu bir bütün olarak, organize hareket ettiğinden, nüfus oranlarından daha etkili bir çalışma yürütmüşlerdir.
İlk anlaşmazlık Rum tarafının Karolidi'yi aday göstermesi ile yaşanmıştı. Yasaya göre adaylar Osmanlı uyruklu olmak zorundaydı. Karolidi ise Yunan uyruğundan gelmeydi. Buna rağmen, Rum tarafının ısrarı ile Karolidi'nin adaylığı kabullenilmek zorunda kalınmıştır. Seçim sonuçları açıklandığında, Bergama kazası dışında, Karolidi'nin 135 oyla 7. sırada kalarak kaybetme tehlikesi karşı tepkiyi getirdi. Rumlar, 13 kasım 1908 de, İzmir'deki tüm işyerlerini kapatarak protestoya başladılar. Rum halkı Aya Fotini Kilisesi'nde toplandı. Kilise çanları sürekli çalınarak, eylemi harkesin duymasını sağladılar. Bergama kazasından gelecek seçim sonuçları onlar için hayati önem taşıyordu.
Türk tarafı kendi arasında toplantılar yaparak Aya Fontini'de bulunan Rum heyetine görüşmeciler gönderdi. Üç gün süren kepenk kapatma eyleminin sonucunda Bergama kazasından 31 oy daha geldiği ve Karolidi'nin 6. sıradan mebus seçildiği açıklandı. Eylem bunun üzerine sonlandırıldı. Rumlar, İzmir kazasında 25, toplamda 70 ikinci seçmen çıkarmayı başarmışlardı. İzmir'den Karolidi ve Aristidi'yi mebus olarak parlamentoya gönderdiler.
İkinci anlaşmazlık Ermenilerle yaşandı. İttihat ve Terakki, merkezi olarak, Taşnaksiyun ile protokol imzalamıştı. Bu anlaşmaya göre, İzmir'den bir Ermeni mebus çıkması sözü verilmişti. Karolidi'nin oyları yükseltilince, Ermeni aday İstepan Efendi 7. sıraya düştü. Kesin sonuçların açıklanmış olması, ittifakı zor durumda bıraktı. Ermeni Metropolidi başkanlığında bir heyet Vali ile görüştükten sonra 16 Kasım 1908 de, Ermeni mahallesindeki büyük kilisede toplantı. Şimdi de Ermeni Kilisesi'nin çanları durmaksızın çalıyordu. Ermeni halkı kilisede toplandı. Anlaşmaya uyulmasını ve kendilerine bir mebusluk yer açılmasını istiyorlardı.
İttihat ve Terakki, baskılar karşısında geri adım atarak, 180 oyla, beşinci sıradan seçilen Doktor Taşlızâde Edhem Bey'i istifa ettirmiştir. İkinci seçmenlere yeniden oy kullandırılmış ve Ispartalızâde İstepan Efendi mebus seçtirilmiştir.
Yahudilerle Türkler ittifak halinde hareket etmiş, Selanik Ticaret mahkemesi üyesi Nesim Mazliyah Efendi mebus seçilmiştir.
İzmir sancağında yapılan ilk parlamento seçimlerinde mebus olan isimler, Müftü Mehmed Said Efendi, Çelebizâde Hoca Seyid Bey, Aristidi Paşa, Nesim Mazliyah Efendi, Povlo Koralidi Efendi, Ispartalızâde İstepan Efendi olarak listelenmiştir. Böylece, meclise, iki Türk, iki Rum, bir Yahudi ve bir Ermeni vekil gönderilmiştir.
Tufan Şişli
( Bu yazı hazırlanırken kullanılan tüm veriler, dergipark.gov.tr adresindeki Fevzi Demir imzalı, İzmir Sancağı'nda 1908 Meclis-i Mebusan seçimleri yazısından alınmıştır. )
